Одалга энергетиканын чамдык айтырыглары
Эрткен чылдың декабрьның төнчүзүнде Хову-Аксы суурга болган озал-ондак чүгле Тыва Республиканың эвес, а бүгү Россияныңчурттакчыларын дүвүреткен. Кыштың чыккылама сооктарында чурттап олурган оран-савазынга чылыг хандырылгазы үзүктели бээрге, ол ышкаш түренчиг, муңгаранчыг байдал каяа турарыл. Эңкол чүүл — мындыг хевирлиг онза байдал чурттуңкайы-даа регионунга тургустунуп, берге чүүлдерге чедирип болур. Ынчангаш «Шын» солуннуң редакциязының январь 29-та эрттирген «дорт харылзаазының» «Тыва Республикада одалга-энергетика комплекизиниң айтырыглары» деп темага чурттакчы чоннуң болгаш редакция ажылдакчыларының айтырыгларынга ТР-ниң үлетпүр болгаш энергетика сайыдының оралакчызы Валерий Борисович Очур база ук яамының программалар боттандырылгазының салбырының начальниги Темир Чаш-оолович Таспанчик харыылааннар.
Азияна Тау, «Шын» солуннуң үлетпүр килдизиниң редактору:
— Бир-тээ, «дорт харылзаа» Хову-Аксы суурга болган онза байдалдан ужукталган болганда, бөгүн ында озал-ондактың уржуктарын чайладыр ажылдар кайы үе-чадада чоруп турарының дугайында айтырары чөптүг боор…
Темир Таспанчик:
— Хову-Аксы ЧЭТ-те №4 котел чурум езугаар ажылдап турар. №5 котел — курлавырда. Хөмүр-даш курлавыры бар. ЧЭТ-те дериг-херекселдиң аргажок эргижирээнинден бус дамчыыр хоорзаларга дежиктер болганчок тыптып келир. Ынчан харын чылыг төвүнүң ажылын соксадып, септелге ажылдарын күүседир апаар. Ниитизи-биле ЧЭТ чурум езугаар ажылдап турар. Бистиң яамы чүгле котельнаяга хамаарыштыр хемчеглерни харыылаар болганда, Хову-Аксы суурнуң иштинде катап тургузарының ажылдарын чуртталга-коммунал ажыл-агыйының албан черлери болгаш тус черниң администрациязы харыылаар. Чогум сөөлгү медээлер-биле алырга, суурнуң иштинде ажылдар идепкейжи чоруп турар.
Эремаа Хомушку, Барыын-Хемчик кожуун:
— Хову-Аксы суурнуң ЧЭТ-ке болган озал-ондактың түңнелинде, республиканың өске хоорай, суурларында ЧЭТ-терге септелге азы чаартылга ажылдары чорудар дээрзин солун-сеткүүлден номчаан бис. Ол даңзыже Кызыл-Мажалык суурнуң ийи каът чуртталга бажыңнарының одалга чери чүге кирбээн ирги?
Буян Ондар, ТР-ниң чуртталга болгаш коммунал ажыл-агыйының талазы-биле агентилелдиң техниктиг килдис даргазы:
— Ак-Довурак, Шагаан-Арыг хоорайларда, Хову-Аксы, Чаа-Хөл суурларында ЧЭТ-тер күрүнениң унитарлыг бүдүрүлге черлери болуп турар, а Кызыл-Мажалык суурнуң ийи каът чуртталга бажыңнарының одалга чери кожууннуң чагырга черинге хамааржыр. Ынчангаш ол талазы-биле айтырыгларны бир дугаарында муниципалдыг чергелиг сайгарып көөр. Одалга болгаш чуртталга-коммунал ачы-дузаларының дугайында кожууннуң азы Кызыл-Мажалык суурнуң чагырга черлеринден айтырып, тодаргай харыыны алыр эргелиг силер.
Зинаида Ооржак, Кызыл-Мажалык суур:
— Хөмүр-даш өртээ чылдан чылче өзүп-ле турар. Бо чылын бир тонна хөмүр-даштыңөртээ 3000-3500 рубль. Пенсионерлерге, амыдыралының байдалы нарын кижилерге ону садып алыры дыка берге-дир. Хөмүр-даштың өртек-үнезини чүден тургустунуп турарыл база ону кызыгаарлаар аргазы бар ирги бе?
Валерий Очур:
— Тывада хөмүр-даш хандырылгазының талазы-биле хууда бүдүрүлге чери ажылдап турар. Ынчангаш хөмүр-даштың 1 тоннада өртээн олар боттары салыр. Бөгүн ооң 1 тоннада өртээ 1900 ажыг рубль. Ооң соонда хөмүр-даштың сөөртүлгезиниң, кывар-чаар материалдарның чарыгдалдары база турар. Оларның өртээн тус черниң хөмүр-даш сөөртүлгезин харыылаар албан черлери таарыштырар ужурлуг. Бо айтырыгга долу харыыны өртектер талазы-биле албан чериниң ажылдакчылары берип болур. (Валерий Борисовичиниң сүмелээни-биле ТР-ниң өртектер талазы-биле албан чериниң специализи Елена Бочаровага айтырыгны салдым).
Елена Бочарова:
— Тываның даг-руда компаниязы (ТГРК) хөмүр-даш казып тыварының талазы-биле республикада чаңгыс бүдүрүлге чери деп болур. Ынчангаш олар хөмүр-даштың өртээн боттары тургузуп турар. Ынчалза-даа бистиң албан чери, монополияга удур албан чери, ТР-ниң Чазаа хөмүр-даш өртээниң тургустунар политиказынга хамаарыштыр хемчеглерни чорудуп турар. Январь 29-та Москва хоорайга ТР-ниң Чазак Даргазы Шолбан Кара-оол болгаш ТГРК-ны башкарып турар En+Group корпорациязының директору Артем Волынецтиң ужуражылгазының түңнелинде, моон соңгаар хөмүр-даш өртек-үнезиниң талазы-биле Тыва Республиканың Чазаа-биле сүмележип тургаш, кайы-даа талага таарымчалыг шиитпирлерни хүлээрин дугурушканнар. Ол дээрге дыка эки дугуржулга-дыр.
Эртине Салчак, Кызыл-Мажалык суур:
— Көдээ черлерниң чурттакчыларынга чылыг болгаш чырык хандырылгазы дээш субсидия акшаландырыышкынны күрүнеден көрдүнген. Ынчалза-даа бис эрткен чылдың дургузунда 2100 рубль түңнүг акша-хөреңгини ажыглаан бис. Ооң түңү черле ол хире болур бе?
Келген аалчыларывыс бо айтырыгга тайылбырны Саң-хөө яамызының ажылдакчыларындан алырын саналдаан. Ол езугаар ук айтырыгга ТР-ниң Саң-хөө яамызының адырлар акшаландырыышкынының килдизиниң начальниги Алена Нүрзет харыыны берген:
— Бис күүсекчи орган болганывыста, чүгле акшаландырыышкын шилчидериниң ажылдарын күүседип турар бис. Ынчалза-даа бо талазы-биле чидиг айтырыгларны чаңгыс эвес чыл сайгарып келген бис. Субсидия акшаландырыышкынын шиңгээдип алырда, чогуур документилерни чыыр. Оларның дугайында тодаргайы-биле кожууннарда ажыл-агый база саң-хөө эргелелдери тайылбырлап бээр ужурлуг. Ынчангаш номчукчуга бо албан черлеринге барып, тайылбыр алырын сүмеледим.
Елизавета Монгуш, Кызыл хоорайның чурттакчызы:
— Мен чер бажыңда чурттап турар мен. «Даштыгаа салыр электри энергиязын санаар дериг-херексел саткаш, салыр силер» дээрге ону садып алдым. Ону ам кым салыр ужурлугул?
Валерий Очур:
— Ол херекселдерни «Тываэнерго» албан чери тургузар. Кызыл хоорайның Колхозная кудумчузунуң 2 дугаар бажыңынга баргаш, билдириишкин киирип каар силер. Ооң соонда олар херекселди тургузар хүннү айтып бээр. Ону тургузары төлевирлиг. Херекселди тургузуп, таңмалаан соонда ажылдакчылар акт бижип бээр. Ону «Тываэнергосбыт» албан черинге чедирип бээриңерге, немелде дугуржулганы тургузар.
Инна Дамба-Хуурак, «Шын» солуннуң кол редактору:
Чылыг, чырык дээш чурттакчы чоннуң өрелериниң дугайында айтырыг чидиг болуп артпышаан. Ол талазы-биле черле кандыг хемчеглер чорудуп турарыл?
Темир Таспанчик:
— Чурттакчы чоннуң өрелери — 938 млн. рубль. Ооң хемчээли эвээжээр тудум, улам көвүдеп турар. Өрелиг кижилерге хамаарыштыр хемчеглерни, чижээлээрге, ол кижиниң улгаттырган чуруун база өрезиниң түңүн көргүскен баннерлерни хоорайның көскү черлеринге азып азы ажылдаар чериниң удуртулгазынга дыңнадыр дээрге «Персоналдыг медээлер дугайында» хоойлуну хажыдар апаар. Ынчангаш бо хемчеглер шаптараазыннарда таваржып турар-дыр ийин.
Бир эвес чурттакчы чон ажыглаан ачы-дузалары дээш үе-шаанда төлеп турар болза, септелге, чаартылга ажылдары доктаамал чоруттунар. Чаңгыс сөс-биле чугаалаарга, шынарлыг чуртталга-коммунал ачы-дузаларының хандырылгазын боттарывыс-ла боттарывыстан оорлап, эпчок байдалдарны тургузуп турар-дыр бис. Чогум одалга-энергетика комплекизинде чидиг айтырыгларның бо дээрге безин чүгле чаңгыс талазы дээрзин демдеглээр апаар. Оон аңгыда улуг бүдүрүлге албан черлери, чылыг, чырыкты ажыглааны дээш өрелерин дуглавайн, хоозурап каар-дыр; тус черлерде субсидия акшаландырыышкынының талазы-биле хемчеглер кошкак чоруп турар, а ол дээрге база одалга-энергетика курлавырларының хандырылгазының чаартылгазынче көрдүнген акша-хөреңги ышкажыл. Субсидияларны ажыглаваска, ол акша-хөреңги база шилчивес. Ынчангаш чурттакчы чонну харыысалгалыг болуп, өрелерин төлээринче кыйгырдывыс.
Автордан: одалга-энергетика талазы-биле айтырыглар аажок нарын болгаш хөй талалыг дээрзин «дорт харылзааның» киржикчилери база катап түңнедивис. Ооң дугайында чугаалажыр болза, шуут төнмес. Одалга-энергетика комплекизиниң хөгжүлдезинден үлетпүр, экономика сайзыралы хамааржыр, өске регионнар, чурттар-биле харылзаа быжыгар, ажыл-чорудулгага чаа-чаа технологиялар ажыглаттынар дээш, улажып чоруй баар. Ук темага хамаарыштыр чаңгыс «дорт харылзаа» чедишпес дээрзи билдингир. Ынчангаш бо талазы-биле номчукчуларның үзел-бодалдарын, саналдарын, чагааларын манап артым.
Азияна ТАУ.